Kunst aan de wand, op straat, in het park en in de herinnering

Dit jaar gonzen twee namen door Beetsterzwaag: Tinco en Jan Loman. Twee eigenzinnige types die het avontuur in de kunst zochten. Tinco als 19e-eeuwse verzamelaar, Jan Loman als modernistische maker. Kunstruimte Wagemans laat in drie opeenvolgende exposities zien hoe het oeuvre van Loman tot stand kwam. En er bestaat sinds kort de ‘Jan Lomanwandeling’: sightseeing in het dorp.

Voor de deur van Kunstruimte Wagemans ligt een haiku in het plaveisel: ‘de Sweachster skoalle, tusken Beets en Betlehem, waard hjirre delset’. Vijf om zeven om vijf lettergrepen bevat de overpeinzing, Jan Loman had wat met de minimalistische dichtvorm. Her en der in Beetsterzwaag liggen zijn gedachtesprongen op meer plekken in steen gebeiteld, de Jan Lomanwandeling voert erlangs. Loman gaf de haiku’s en andere kunstwerken cadeau aan het dorp waar hij tot zijn dood in 2006 zou wonen en werken. Het kunstbudget kon de gemeente maar beter besteden aan de jongere garde, hij had het geld niet nodig.

Drie gele banen

Het is mooi weer: wat te doen? De wandeling of de expositie? Toch maar eerst de tentoonstelling bekijken die kunsthistoricus en galeriehouder Fred Wagemans samenstelde uit het vroege werk van Loman. Als 17-jarige scholier bezoekt Loman het net geopende Gemeentemuseum in Den Haag, vertelt Wagemans. “Daar komt hij in het trappenhuis oog in oog te staan met een Mondriaan: drie gele banen in een vlak. Destijds een radicaal werk, maar Loman herkent instinctief de technische schoonheid in de vormen. Zoiets wil hij ook maken.” Het thuisfront in Gorredijk vindt dat de jongen zich beter op serieuzere zaken kan richten. Loman voegt zich en gaat in Delft geodesie studeren. Zijn loopbaan als landmeetkundige staat het kunstenaarschap echter niet in de weg, aldus Wagemans. “Eerder andersom, zijn financiële onafhankelijkheid stelde hem in staat om volledig zijn eigen weg te volgen.” Hoe die weg eruitziet laat de kunstruimte in de oude school zien in drie opeenvolgende exposities. Dit voorjaar komt het vroege werk aan bod, van de zomer ‘Loman en het Wad’, en in de herfst een selectie die kenner Wagemans beschouwt als de essentie van het omvangrijke oeuvre.

Dynamische evenwichten

Al in het vroege werk liggen volgens Wagemans de twee kenmerken besloten die zijn kunstenaarschap later zullen typeren. “Loman had een intuïtief talent voor ‘dynamische evenwichten’. Dat gevoel voor de vanzelfsprekende afstemming tussen vorm en kleur ontwikkelde hij in eerste aanleg door, terwijl hij in Arnhem werkte, Mondriaan te bestuderen en te imiteren. De landmeetkunde bracht hem vervolgens naar Haren, waar hij kennismaakte met het werk van Fie Werkman en haar vader. Daar deed hij de dynamische techniek van het ‘hot printing’ op: al uitproberend en tastend in snelle handelingen tot een compositie komen. Idee, uitvoering, resultaat; en dan is het wat het is. Dat was Loman ten voeten uit.” Bij de entree wijst Wagemans op een Mondriaan-achtig schilderij met daarnaast een fotoreeks van Amsterdamse tramhokjes. “Het schilderij is een niet zo bijster interessante kopie. Maar op de foto’s van veel later datum laat Loman met de ruiten zien hoe hij zich de vlakverdeling eigen heeft gemaakt.” Zo legt de kunsthistoricus ook de link tussen de vroege uitprobeersels met blokvormen à la Werkman en de stilering van de latere serie zwarte vlakken, geïnspireerd door oeroude rotsformaties in Noorwegen. Na zijn pensionering zou Loman met gekleurde vlieseline en strijkbout zijn composities vervolmaken. “Die collages zijn wat mij betreft het hoogtepunt, het werk blijft fris en vitaal. Geen vertellingen, maar ergens het vermoeden van een verhaal.”

De Jan Lomanwandeling

De Jan Lomanwandeling leidt vanaf de kunstruimte door de Hoofdstraat naar de volgende haikuplaquette in de gevel van het Eysingahuis. Hier komen de namen van Tinco en Loman samen. Tinco toverde in 1871 het geelgestuukte huis om tot Museum voor Oudheden en Oosterse Voorwerpen. Maar Lomans haiku gaat over een andere roemruchte bewoner: ‘schimmig verglijden, over de Yangtze Chiang, jonken en skûtsjes’. Voor J.S., staat erbij. Tussen zijn reizen door woonde de dichter Jan Slauerhoff als plaatsvervangend huisarts enige tijd in het Eysingahuis. Loman had als vrijwillig soldaat in Nederlands-Indië naast zijn tekenspullen altijd de dichtbundel van Slauerhoff bij de hand, hij vond er troost in.

Hoedje, sigaar en hondje

Op naar de Overtuin waar nog eens drie haiku’s moeten liggen. Die bij de ingang ligt onder een dek van afgewaaid pluis en lentebloesem. De volgende steen nabij de Tropische Kas rept over sneeuw en een koolmeesje, maar de geur van de bloeiende sering die overhangt verdringt het winterse tafereel. De derde haiku-steen is niet een-twee-drie te vinden. Geen malheur, Hendrik de vaste onderhoudsman van de Overtuin en het Lycklamapark wil de plek wel even wijzen. Nee, van die haikustenen heeft hij geen last met maaien. En ja, hij heeft Loman nog gekend. “Hy kaam hjir gauris. Altyd huodsje op, sigaar yn ‘e holle en mei syn hûntsje. In freonlik man.” Vlakbij het grafje van Bello en Fanny, de twee hondjes van de freule uit 1893, veegt Hendrik wat bladeren van een steen: ‘langzaam vervagen, struiken in de late dag, het roodborstje talmt’.

Lomanleane

Ook al ben je bekend met Beetsterzwaag, door de wandeling kijk je met andere ogen naar het vertrouwde. De magie van Jan Loman? Waarschijnlijk wel. Zo maakte hij zelf ook vele rondjes met zijn hondje langs de Van Teijens Fundatie en dan rechtsaf het laantje in tussen het landgoed van Van Harinxma en de tennisclub. Later dit jaar zal het betonnen pad zijn naam krijgen: de Lomanleane. Gerechtigheid. Die ontbreekt nog voor Lomans oude woonhuis, al jaren in verval. Schuin aan de overkant voor het Kantongerecht staat het roestvrijstalen object van zijn hand, een mysterieuze verzameling van monolieten. Het verbeeldt Lomans kijk op de verspringingen in de gevelwand van de Hoofdstraat een eindje verderop. Onder de fruitbomen in de Lycklamatuin ligt de laatste haiku die net als de anderen de neiging oproept  tot navolging:
rondom de Hoofdstraat
kom je Jan Loman tegen
in steen: woord en beeld

Dit artikel is mogelijk gemaakt door Sa! Dit is een doorplaatsing via www.sa24.nl. Tekst: Wim Bras.